کد مطلب:35476 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:27

گنجینه پرسمان » اعتقادات

واژه برزخ به چه معناست و استعمال آن در قرآن چگونه است؟

برزخ چيزي است كه ميان دو شيء حايل شود. از اين رو به جهاني كه ميان دنيا و آخرت واقع مي شود برزخ اطلاق مي گردد؛ چنان كه در دو سورة «فرقان»، آية 53 و سورة «الرحمن»، آية 20 بيانگر فاصلة ميان دو درياست.

از ديدگاه قرآن و روايات، برزخ و قبر يك چيز است كه گاهي از آن به «عالم قبر» و گاهي از آن به «جهان برزخ» ياد مي شود.

قرآن كريم در آياتي از جهان برزخ خبر داده است؛ مانند:

1ـ «حتي إذا جاء أحدهم الموت قال ربّ ارجعون لعلّي أعمل صالحاً فيما تركتُ كلاّ إنّها كلمة هو قائلها و من ورائهم برزخ إلي يوم يبعثون» مؤمنون/99ـ100؛ [زماني كه مرگ يكي از تبه كاران فرا رسد گويد: پروردگار من! مرا باز گردان، شايد در آنچه ترك و كوتاهي كردم عمل صالحي انجام دهم، ولي به او گفته مي شود: چنين نيست و هرگز بر نخواهي گشت. اين درخواست و وعده سخني است كه بر زبان مي آورد و اگر بازگردد همان كردار سابق را تكرار كند، و پشت سر آنان برزخ است تا روزي كه بر انگيخته مي شوند.]

برخي از تفاسير برزخ را عين ثواب يا عقاب بين دنيا و آخرت دانسته است؛ زيرا امام صادق(ع) فرمود: برزخ همان قبر (در اصطلاح قرآن) است: البرزخ هو القبر وهو الثّواب و العقاب بين الدّنيا و الآخرة والدّليل علي ذلك قول العالم: «والله ما نخاف عليكم إلاّ البرزخ» (نور الثقلين 3/553.)

امام صادق(ع) جهان برزخ را فاصلة ميان زمان مردن تا زمان قيام قيامت معرفي كرده است. عمر بن يزيد از آن حضرت(ع) پرسيد: برزخ چيست؟ آن حضرت فرمود: «القبر منذ حين موته إلي يوم القيامة» (همان 3/554)؛ [از هنگام مرگ آدمي وارد برزخ مي گردد؛ خواه او را در زمين دفن كنند يا وي را با آتش بسوزانند يا غذاي درندگان شود يا در دريا غرق گردد.] حق تعالي دربارة بت پرستان زمان حضرت نوح(ع) مي فرمايد: «ممّا خطيئاتهم أُغرقوا فأُدخلوا ناراً» نوح/25؛ بر اثر خطا كاري‎ها غرق شدند و به مجرد غرق شدن به آتش وارد شدند. البتّه اين سخن غير از تشريفات فقهي مانند لزوم غسل دادن، حنوط و كفن كردن و نماز خواندن و خاك سپاري و نيز نماز ليلة الدّفن است. اگر ميّت را دفن نكنند نيز برزخ و سؤال و جواب قبر دارد. از اين رو برزخ را قيامت صغرا مي نامند. برزخ قيام و زندگي جديد و جهاني نو است؛ خواه گودالي از گودال‎هاي دوزخ باشد، يا باغي از باغ‎هاي بهشت. پس برزخ معبر و دالان ورودي به قيامت و حشر اكبر است و انسان در ادامة مسير زندگي دنيا وارد جهان برزخ مي شود، كه سراسر آگاهي و حيات است: «النّاس نيام فإذا ماتوا انتبهو» (بحار 4/42) در برزخ حقايق جهان هستي تا حدّي بر او منكشف و از خواب چندين ساله بيدار مي شود و نتيجة كردارش را با شگفتي تمام مي نگرد؛ خواه بدن او بپوسد يا سالم بماند يا بسوزد يا طعمه حيوانات گردد؛ يعني انسانيت انسان كه تمام حقيقت انسان را تشكيل مي دهد وارد جهان برزخ مي شود البته در آن عالم داراي بدن خواهد بود، هر چند بدن آن عالم مناسب با عقيده، اخلاق و اعمال اوست، از يك سو و مناسب با برزخ است، از سوي ديگر.

2ـ «قالوا ربّنا أمتّنا اثنتيْن وأحْييتَنا اثنتين» مؤمن/11؛ [پروردگارا ما را دوبار ميراندي و دو بار زنده كردي.]

3ـ «ولا تقولوا لمن يُقتل في سبيل الله أموات بل أحياءٌ ولكن لا تشعرون» بقره/154؛ [كسي را كه در راه خدا كشته شد مرده نپنداريد، بلكه او زندة ابدي است، ليكن شما اين حقيقت را در نمي يابيد.] مفسران اين حيات را برزخي دانسته اند؛ گرچه اختصاصي به آن ندارد.

يونس بن ظبيان از حضرت صادق(ع) نقل مي كند: خداوند هر گاه روح مؤمني را قبض كند، روح او را در قالبي همگون قالب دنيوي او قرار مي دهد و هر گاه كسي بر آنان وارد گشت، او را به همان صورتي كه در دنيا داشته است مي شناسند: «يا يونس المؤمن إذا قبضه الله تعالي صيّر روحه في قالب كقالبه في الدّنيا فيأكلون و يشربون، فإذا قدم عليهم القادم عرفوه بتلك الصّورة الّتي كانت في الدنيا» (مجمع البيان 1/434؛ نور الثقلين 1/142)

4ـ «ولا تحسبنّ الّذين قتلوا في سبيل الله أمواتاً بل أحياءٌ عند ربّهم يُرزقون» آل عمران/169؛ [البته نپنداريد كه شهيدان راه خدا مردەاند، بلكه زنده و در نزد خدا متنّعم خواهند بود.]

پيامبر اكرم(ص) ذيل اين آية بياني نزديك به روايت يونس دارد. سپس مي افزايد: جعفر بن ابي طالب را كه در جنگ موته شهيد شد، در حالي مشاهده كردم كه با دو بال همراه فرشتگان در پرواز بود (مجمع البيان 2/883.) بنابراين، شهيدان نخواهند مرد و نمردە وارد بهشت برزخي مي شوند؛ گرچه از لحاظ قوانين حاكم بر طبيعت مي ميرند و مردەاند.

5ـ «ممّا خطيئاتهم أُغرقوا فأُدخلوا ناراً» نوح/25؛ [از كثرت گناه در دريا غرق شدند و به آتش در افتادند.] مفسران، اين آتش را همانند آتشي كه در آيه بعد مطرح است، برزخي مي دانند و چنان كه قبلاً گذشت، اين گونه از آتش‎ها در درون آب هم موجود است؛ زيرا مربوط به خود شخص تبه كار است.

6ـ «النّار يُعرضُون عليها غدوّاً وعشيّاً» غافر/46 [صبحگاهان و شامگاهان بر آتش عرضه مي شوند.]

پيامبر(ص) فرمود: هرگاه يكي از شما از دنيا برود، اگر از اهل بهشت باشد از بهشت، و اگر از اهل آتش باشد از جهنّم هر صبح و شام جايگاهش به او عرضه مي شود؛ و به او گفته مي شود: اين موقف معين، جايگاه توست وقتي در قيامت خداوند تو را مبعوث كرد، به اين جا منتقل مي شوي (بحار 6/275؛ مجمع البيان 8/818.)

امام صادق(ع) در تفسير آيه مزبور فرمودەاند: اين رخداد پيش از قيامت است؛ زيرا در قيامت صبح و شام نيست. پس اگر كافران هر صبح و شام معذّب مي شوند معلوم مي شود در برزخ و پيش از قيامت است (مجمع البيان 8/818.)

7ـ «و مَن أعرض عن ذكري فإنّ له معيشةً ضَنكاً ونحشره يومَ القيمة أعمي» طه/124؛ [هر كه از ياد من (خدا) روي برتابد زندگيش تنگ و روز قيامت نابينا محشور مي شود]، كه معيشت ضنك را برخي بر برزخ تطبيق كردەاند.

8ـ «يثبّت الله الّذين امنوا بالقول الثّابت في الحيوة الدّنيا و في الاخرة» ابراهيم/27 اين آيه و آيات بعد، بر بهشت برزخي دلالت دارد.

9ـ «والّذين‎هاجروا في سبيل الله ثمّ قُتِلوا أو ماتوا ليَرزقنّهم الله رزقاً حسناً» حج/58؛ [آنان كه در راه رضاي خدا از وطن خود هجرت كردند و در اين راه كشته شدند، يا مرگشان فرا رسيد البتّه خدا رزق و روزي نيكويي نصيبشان مي گرداند.]

10ـ «قيل ادخل الجنّة قال يا ليت قومي يعلمون بما غفَرلي ربّي و جعَلَني من المُكرمين» يس/26ـ27؛ [به او گفته شد داخل بهشت شو. گفت: اي كاش قبيله من از اين نعمت بزرگ آگاه بودند كه خدا چگونه در حقّ من مغفرت فرمود و مرا مورد لطف و كرم خود قرار داد.

---

: آية الله جوادي آملي
تفسير موضوعي قرآن ج 4 (معاد در قرآن)